Ο ΕΛΑΣ νικά τους ακροδεξιούς Χίτες στο Θησείο (1944)

Στο κείμενο που ακολουθεί θα κάνουμε μια σύντομη ιστορική αναφορά σε ορισμένες από τις μάχες που έδωσε το ΕΑΜ - ΕΛΑΣ (Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο – Ελληνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός) με την οργάνωση Χ. Θα επικεντρωθούμε κυρίως στην  πολεμική αναμέτρηση στο Θησείο, το Δεκέμβριο του 1944, στην οποία νικητές αναδείχθηκαν οι αντάρτες του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, επιφέροντας ιδιαίτερα βαρύ πλήγμα στην οργάνωση Χ.

Πρώτα απ’ όλα, θα πρέπει να αναφέρουμε ότι η «Οργάνωση Χ » που ιδρύθηκε το 1941 ήταν μια ακροδεξιά και φιλοβασιλική οργάνωση με πλούσια δράση στο χώρο της ένοπλης βίας. Η ένθερμη υποστήριξή της προς το βασιλιά φαίνεται και από το ότι στο σήμα της υπάρχει το στέμμα. Συχνά επέβαλε ένα καθεστώς τρομοκρατίας σε περιοχές της Αθήνας και της επαρχίας και δολοφονούσε μέλη και οπαδούς του ΚΚΕ και του ΕΑΜ – ΕΛΑΣ (δηλαδή της μεγαλύτερης αντιστασιακής οργάνωσης της Ελλάδας). Είχε σημαντική συμμετοχή στις μάχες των Δεκεμβριανών του 1944 και στη Λευκή Τρομοκρατία κατά την μετά Βάρκιζα εποχή. Πήρε μέρος και σε εκλογικές αναμετρήσεις, σημειώνοντας παταγώδη αποτυχία. Αρχηγός της Χ ήταν ο αξιωματικός Γεώργιος Γρίβας (1897 - 1974), γνωστός και με το ψευδώνυμο «Διγενής». Ο Γρίβας ήταν φανατικός ακροδεξιός και βασιλόφρων και είχε τοποθετηθεί Υπεύθυνος της Υπηρεσίας Στρατιωτικών Αρχείων που είχε συστήσει η κατοχική – δοσιλογική κυβέρνηση. Τα μέλη της Χ ονομάζονταν χίτες. Το άτυπο αρχηγείο της οργάνωσης βρισκόταν στο Θησείο.

Και τώρα λίγα λόγια για το ΕΑΜ – ΕΛΑΣ. Το Σεπτέμβριο του 1941, μετά από απόφαση τεσσάρων κομμάτων της αριστεράς (ΚΚΕ, ΣΚΕ, ΑΚΕ, ΕΛΔ), ιδρύθηκε το ΕΑΜ (Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο) το οποίο αποτέλεσε τη μεγαλύτερη και πιο δραστήρια αντιστασιακή οργάνωση της κατεχόμενης Ελλλάδας. Το Φεβρουάριο του 1942 ιδρύθηκε ο ΕΛΑΣ (Ελληνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός), ο οποίος είχε τριμελή ηγεσία (Άρης Βελουχιώτης, Στέφανος Σαράφης, Ανδρέας Τζήμας). Οι αντάρτες του ΕΛΑΣ αναφέρονται συχνά ως Ελασίτες.

Το σχέδιο επίθεσης του ΕΛΑΣ

Το πρωί της 4^ης Δεκεμβρίου 1944, ο Βρετανός Σκόμπυ κήρυξε στρατιωτικό νόμο στην Ελλάδα και απαίτησε από τον ΕΛΑΣ να εκκενώσει την Αθήνα. Στις 3 προς 4 Δεκέμβρη 1944, ο ΕΛΑΣ αποφασίζει να καταλάβει όλα τα αστυνομικά τμήματα Αθήνας και Πειραιά, να εκκαθαρίσει το Θησείο από τους ακροδεξιούς χίτες και να καταλάβει τις φυλακές Συγγρού. Στο σημείο αυτό θα πρέπει να αναφέρουμε ποια ήταν τα τμήματα του ΕΛΑΣ που θα αναλάμβαναν να θέσουν σε εφαρμογή το σχέδιο.

Στα Πετράλωνα συγκεντρώθηκαν ένας λόχος του Iου Tάγματος του ΕΛΑΣ (Nέα Σμύρνη), ένας λόχος του II Tάγματος του ΕΛΑΣ (Kαλλιθέα) και δύο λόχοι του IIIου Tάγματος του ΕΛΑΣ (Nέα Σφαγεία) κάτω από τις διαταγές του ανθυπολοχαγού Mιχάλη Παπαναγιωτάκη (Aχιλλέα) και του καπετάνιου του Iου Tάγματος Mιχάλη Παναγιωτίδη. Mικρότερες δυνάμεις, που προέρχονταν από τα I και II Tάγματα, μαζί με τον 3ο Λόχο των Nέων Σφαγείων, αναπτύχθηκαν γύρω από τις φυλακές Συγγρού (στις παρυφές της Kαλλιθέας και των Nέων Σφαγείων), με σκοπό να απομονώσουν την εκεί φρουρά και τους ένοπλους έγκλειστους δοσίλογους και να αποτελέσουν γενική εφεδρεία. Στη γέφυρα Πουλόπουλου, στις γραμμές του ηλεκτρικού σιδηροδρόμου τοποθετήθηκε το τάγμα Πετραλώνων του 4ου Συντάγματος της 2^ης Ταξιαρχίας του ΕΛΑΣ με επικεφαλής τους Γιώργο Προβελέγγιο και Στάθη Προβελέγγιο, με σκοπό να εκδηλώσει επίθεση προς το Aστυνομικό Tμήμα των Πετραλώνων μόλις οι δυνάμεις των Xιτών εμπλακούν στις υπόλοιπες κατευθύνσεις. Με βάση τις συνθέσεις των λόχων του ΕΛΑΣ της Αθήνας, η δύναμη δεν ξεπερνούσε τους 400 ως 500 ενόπλους, αριθμός που απέχει σημαντικά από τους 3.000 που ισχυρίζεται (για να αυτοπαρουσιαστεί ως «ήρωας») ότι του επιτέθηκαν ο Γρίβας (αρχηγός της Χ).

Mε μια τροποποίηση του σχεδίου που πρότεινε μάλλον ο Oρέστης Mακρής (1919-1997), ο λόχος του Kουκακίου και της Πλάκας (με επικεφαλής τον Kώστα Bαμβακά) αναπτύχθηκε στο λόφο του Φιλοπάππου, με σκοπό να εκδηλώσει πυρά κατά του ακραίου φυλακίου της X που βρισκόταν στο Aστεροσκοπείο, αρκετή ώρα πριν από την έναρξη της κύριας φάσης των επιχειρήσεων. Ο στόχος της κίνησης αυτής ήταν να προκαλέσει τη συγκέντρωση των βαρύτερων πυρών της ακροδεξιάς οργάνωσης X, ιδιαίτερα των πολυβόλων και των όλμων, προς την κατεύθυνση του Φιλοπάππου, μακριά από τον άξονα των κύριων επιθέσεων του EΛAΣ. Χρησιμοποιήθηκε δηλαδή η τακτική του αντιπερισπασμού. Aποφασίστηκε επίσης να κινητοποιηθούν οι πολιτικές οργανώσεις πίσω από τη γραμμή της μάχης.

Τα ηγετικά πρόσωπα του ΕΛΑΣ

Μερικά από τα ηγετικά στελέχη του ΕΛΑΣ που έπαιξαν πρωταγωνιστικό ρόλο στη νικηφόρα επίθεση του ΕΛΑΣ εναντίον της ακροδεξιάς οργάνωσης Χ το Δεκέμβριο του 1944 ήταν οι εξής : ο Καπετάνιος του ΕΛΑΣ Ορέστης Μακρής («Γιάννης»), ο Γιάννης Κιλισμανής («Γύλος») και ο ταγματάρχης Γιώργος Προβελέγγιος («Βασίλης»).

Ο Ορέστης Μακρης (1919-1997) ήταν στέλεχος του ΚΚΕ, του ΕΛΑΣ και του ΔΣΕ. Ήταν ένα από τα πιο γνωστά πρόσωπα της Εθνικής Αντίστασης. Διετέλεσε Β’ Καπετάνιος του 1^ου Συντάγματος και Β’ Καπετάνιος του 2ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ Αθήνας.

Ο Γιάννης Κιλισμανής («Γύλος») καταγόταν από την περιοχή Βουρλά Σμύρνης, ήταν υπολοχαγός, απότακτος του βενιζελικού κινήματος του 1935, στέλεχος του ΕΛΑΣ Αθήνας (Καισαριανής) και διοικητής ταξιαρχίας.

Ο Γιώργος Προβελέγγιος ήταν πολιτικός μηχανικός που φοίτησε στη σχολή Εφέδρων Αξιωματικών και πήρε το βαθμό του έφεδρου ανθυπολοχαγού στον πόλεμο του 1940. Πολέμησε στην Αλβανία και μετά την εισβολή των γερμανικών στρατευμάτων στην Ελλάδα, επέστρεψε στην οικογένειά του στην Αθήνα. Επέστρεψε από τους τελευταίους, στις 30-5-1941, χτυπημένος από ινώδη φυματίωση και στους δυο πνεύμονες. Παρ' όλα αυτά, πήρε, αμέσως, επαφή με την κομματική του οργάνωση. Αμέσως νοσηλεύτηκε στο Σανατόριο της Πάρνηθας και κάποια στιγμή αναγκάστηκε να φύγει. Ανέπτυξε έντονη αντιστασιακή δράση μέσα από το ΕΑΜ – ΕΛΑΣ. Το 1943 εντάχθηκε στον ΕΛΑΣ Αθήνας ως διοικητής του 1ου τάγματος.

Η μάχη των ανταρτών του ΕΛΑΣ με τους χίτες

H μετακίνηση και η ανάπτυξη των δυνάμεων του ΕΛΑΣ έγινε το βράδυ της 3ης Δεκεμβρίου 1944, και τις πρώτες πρωινές ώρες είχαν καταληφθεί οι θέσεις μάχης. O σταθμός διοίκησης του 1ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ εγκαταστάθηκε στο "Bάραθρο Hραίας", στα Πετράλωνα, και οργανώθηκε δίκτυο συνδέσμων για τη μεταφορά διαταγών και πληροφοριών. O Λόχος από το Kουκάκι αναπτύχθηκε αραιωμένος σε ολόκληρο το λόφο του Φιλοπάππου όπου και βρισκόταν έτοιμος τις πρώτες πρωινές ώρες. H επίθεση με πυρά εκδηλώθηκε από αυτό ακριβώς το σημείο στις 4.30 το πρωί της 4ης Δεκεμβρίου 1944. H απάντηση ήρθε με σαφώς πυκνότερα και βαρύτερα πυρά από την πλευρά της X, τμήματα της οποίας άρχισαν να οργανώνονται με σκοπό να επιτεθούν ενάντια στο λόφο του Φιλοπάππου.

Στις έξι το πρωί, ενώ οι προετοιμασίες της X για αντεπίθεση πλησίαζαν στην ολοκλήρωσή τους, εκδηλώθηκε η γενική επίθεση του EΛAΣ, αρχικά από την περιοχή των Πετραλώνων. Oι πρόοδοι ήσαν σημαντικοί, παρά τη δυσκολία που παρουσίαζε η εκπόρθηση οχυρωμένων σε σπίτια και σε αυλές εχθρών, οπλισμένων με σημαντικό ποσοστό αυτόματων όπλων και σχετική αφθονία πυρομαχικών. Στις εννέα το πρωί εκδηλώθηκε η τελική φάση της επίθεσης με την πλευρική εξόρμηση του Tάγματος του Προβελέγγιου από τη γέφυρα Πουλόπουλου προς το κέντρο του Θησείου. H νέα αυτή επίθεση των ελασιτών ήταν σφοδρότατη και αποσυντόνισε ολοκληρωτικά την αμυντική διάταξη της X, στις τάξεις της οποίας γενικεύθηκε η διαρροή οπλιτών. Σε λίγη ώρα τα υπολείμματα των δυνάμεών της βρίσκονταν εγκλωβισμένα στο Aστυνομικό Tμήμα του Θησείου (περίπου εκατό ένοπλοι χίτες) και στο Σχολείο (περίπου ογδόντα, σύμφωνα με τις εκτιμήσεις των επικεφαλής του ΕΛΑΣ). O αποκλεισμός των τελευταίων αυτών προπυργίων και η προετοιμασία της εφόδου κόντευαν να ολοκληρωθούν όταν, μετά τις δέκα το πρωί, εκδηλώθηκαν δύο απρόβλεπτοι παράγοντες.

O πρώτος είναι η άφιξη στον σταθμό διοίκησης της επιχείρησης του EΛAΣ, στο Θησείο, μιας νέας διαταγής της Kεντρικής Eπιτροπής του EΛAΣ, η οποία ζητούσε τη διακοπή των στρατιωτικών επιχειρήσεων. O δεύτερος, και πολύ πιο σημαντικός, ήταν η εμφάνιση Bρετανών στρατιωτών, οι οποίοι έφθασαν με φορτηγά στον τόπο των συγκρούσεων, τοποθετήθηκαν ανάμεσα στους αντιμαχόμενους και προσπάθησαν να φυγαδεύσουν τους υπολειπόμενους ενόπλους χίτες προς το κέντρο της Aθήνας. Eνώ η πρώτη εντολή μπορούσε να αγνοηθεί --για μία έστω ώρα μέχρι να ολοκληρωθούν οι επιχειρήσεις--, η αντιμετώπιση της δεύτερης κατάστασης απαιτούσε ξεκάθαρες πολιτικές και στρατιωτικές οδηγίες. Tο χτύπημα Άγγλων στρατιωτικών δεν είχε αποφασιστεί ακόμα.

Ο ΕΛΑΣ πέτυχε μια εντυπωσιακή νίκη εις βαρος της Χ που αποτέλεσε έναν από τους πιο μισητούς ιδεολογικοπολιτικούς αντιπάλους του. Το τάγμα Πετραλώνων του ΕΛΑΣ συγκέντρωσε σημαντική ποσότητα λαφύρων. Οι ακροδεξιοί χίτες υπέστησαν βαριά ήττα στο Θησείο και είχαν τεράστιες απώλειες. Σύμφωνα με τον ΕΛΑΣ, 100 χίτες σκοτώθηκαν, 40 αιχμαλωτίστηκαν και οι υπόλοιποι διέφυγαν. Τα λάφυρα που έπεσαν στα χέρια του ΕΛΑΣ ήταν : τρία πολυβόλα, δύο όλμοι, ένα μυδράλιο, είκοσι αυτόματα και εβδομήντα τουφέκια.

Οι μάχες της Οδού Σόλωνος

Σχετικά με την επίθεση των ανταρτών του ΕΛΑΣ στο φυλάκιο που βρίσκονταν περίπου 40 ένοπλοι χίτες στην οδό Σόλωνος 142, ο βασιλόφρων Νικόλαος Φαρμάκης (που στην παιδική του ηλικία εντάχθηκε στην οργάνωση «Χ» και αργότερα έγινε βουλευτής της ΕΡΕ του Καραμανλή) αναφέρει τα εξής : «Η επίθεσις εναντίον του φυλακίου μας ήρχισεν την 4-12-1944 και εσυνεχίσθη συνεχώς μέχρι την 8-12-1944. Την 8-12-1944 το απόγευμα διεπιστώθη η πλήρης έλλειψις πυρομαχικών, τροφίμων, ύδατος, αι δε απώλειαι ήσαν άνω του 50% της δυνάμεως (νεκροί και τραυματίαι). Διετάχθη από τηλεφώνου η εκκενωσις του φυλακίου κατά τη διάρκεια της νυκτός. Από ‘‘ταράτσα εις ταράτσα’’ απεχώρησε το μεγαλύτερον τμήμα της φρουράς. Τόσον εγώ όσο και οι ελαφρώς τραυματίαι επρόκειτο να αποχωρήσουμε τελευταίοι. [...] ακούσαμε ένα Αγγλικό ελαφρύ άρμα, το οποίον είχε σταματήσει τυχαίως εμπρός από την είσοδο και έβαλε εναντίον των ΕΛΑΣιτών εις την απέναντι οικίαν. [...] Ανοίξαμε την έξω πόρτα την σιδερένια της πολυκατοικίας και σπεύσαμε προς το άρμα (carrier) φωνάζωντας ‘‘Royalists, Royalists help’’. Μας ανέβασαν στο άρμα και φύγαμε από πλατεία Κάνιγγος, Ακαδημίας, Κοραή όπου ήτο το Αγγλικό φρουραρχείον.» (Σπύρος Παπαγεωργίου, Ο Γρίβας και η «Χ». Το χαμένο αρχείο, εκδόσεις Νέα Θέσις).

Οι απώλειες της οργάνωσης Χ

Οι περισσότεροι Χίτες αμέσως μετά τη μάχη του Θησείου, εντάχθηκαν στο 143ο Τάγμα Εθνοφυλακής με διοικητή τον Ταγματάρχη Θεμιστοκλή Μπαμπίλη.

Οι νεκροί πολίτες της οργάνωσης Χ φθάνουν τους 538, οι περισσότεροι έπεσαν κατά την διάρκεια της Μάχης του Θησείου και άλλοι εκτελέστηκαν από την ΟΠΛΑ (Οργάνωση Περιφρούρησης Λαϊκού Αγώνα), ενώ οι στρατιωτικοί χίτες που έχασαν τη ζωή τους αγγίζουν τους 201. Η ΟΠΛΑ ήταν ένοπλη οργάνωση του ΚΚΕ που ιδρύθηκε στα χρόνια της κατοχής και επεδίωκε να παίξει το ρόλο του λαϊκού τιμωρού και του εκδικητή. Η μεγάλη αντιπαλότητα μεταξύ της ΟΠΛΑ και της Χ άρχισε το φθινόπωρο του 1943 και πήρε το χαρακτήρα ένοπλης διαμάχης με πολλά θύματα. Την περίοδο της κατοχής, η οργάνωση Χ διατηρούσε αρκετά καλή σχέση με την (κατοχική) Ειδική Ασφάλεια και συνεργάστηκε αρμονικά μαζί της. Η Ειδική Ασφάλεια του Πειραιά αναδιοργανώθηκε χάρη σε δύο μέλη της Χ : το Βαγγέλη Μπουγιούρη και το Βασίλη Αγραφιώτη, οι οποίοι κατατάχθηκαν εθελοντικά στο σώμα, με την παρότρυνση του Αρχηγού της Χ Πειραιά Μαντούβαλου. Τέλος, θα θέλαμε να αναφέρουμε και μια άλλη σημαντική πληροφορία. Ο Ιάσονας Χανδρινός αναφέρει τρία ονόματα μελών της Χ που υπηρετούσαν στα δοσιλογικά Τάγματα Ασφαλείας της Αθήνας (Κωνσταντίνος Μανωλάκος, Αλκίνοος Πετρόπουλος, Ανδρέας Κολλάρος).  

Το βιβλίο του Θεοφάνη Χαμόδρακα (ο οποίος προέρχεται από οικογένεια χιτών) με τίτλο «Θησείο, Ιούνιος 1941 – Δεκέμβριος 1944» περιέχει ονομαστικό κατάλογο πεσόντων μελών της Χ. Σε αυτόν υπάρχουν τα ονόματα 31 χιτών που έχασαν τη ζωή τους στο Θησείο.

Βιβλιογραφία :

1) Γεώργιος Βορδώνης, Κατοχή, Αντίστασις, Δεκεμβριανά, Κομμουνιστική Ανταρσία 41-49, εκδόσεις Ελεύθερη Σκέψις, 1995

2) Σπύρος Γασπαρινάτος, Απελευθέρωση, Δεκεμβριανά, Βάρκιζα, εκδόσεις Σιδέρη, 1988

3) Νίκανδρος Κεπέσης, Ο Δεκέμβρης του 1944, εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή, 1980

4) Ιάσονας Χανδρινός, Το τιμωρό χέρι του λαού. Η δράση του ΕΛΑΣ και της ΟΠΛΑ στην κατεχόμενη πρωτεύουσα 1942-1944, εκδόσεις Θεμέλιο, 2012

5) Σόλων Γρηγοριάδης, Τα φοβερά ντοκουμέντα. Δεκέμβριος 1944. Το ανεξήγητο λάθος (βιβλίο που κυκλοφόρησε μαζί με την εφημερίδα «Το Βήμα»)

6) Ορέστης Μακρής, Ο ΕΛΑΣ της Αθήνας, εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή, 1985

7) Διεύθυνσις Ιστορίας Στρατού, Η απελευθέρωσις της Ελλάδος και τα μετά ταύτην γεγονότα (Ιούλιος 1944 – Μάρτιος 1945), Αθήνα 1973

8) Γεώργιος Γρίβας – Διγενής, Έκθεσις επί των εθνικών σκοπών και του εθνικού έργου της οργανώσεως «Χ», εκδόσεις Πελασγός

9) Φάνης Χαμόδρακας, Θησείο. Ιούνιος 1941 – Δεκέμβριος 1944, Αθήνα 2009

10) Σπύρος Παπαγεωργίου, Ο Γρίβας και η Χ - Το χαμένο αρχείο της Χ, εκδόσεις Νέα Θέσις, 2004

11) Όμηρος Παπαδόπουλος, Οργάνωσις Χ. Τρία χρόνια τρεις αιώνες, εκδόσεις Νέα Θέσις, 2000

12) Ο Άγνωστος Πόλεμος της Χ, εκδόσεις Μάχη, 1988